Türkiye’nin kanayan yaralarından biri, ne yazık ki kayıt dışı istihdam konusu. Sigortasız çalıştırılan işçiler, yine de yaşamsal ihtiyaçlarını karşılayabilmek için sigortasız çalıştırılmalarına sessiz kalsalar da hayatlarının geri kalan kısmını riske atmaktadırlar. Sigorta adı üstünde, yıllarca çalışıp emek verdildikten sonra, emeğinin karşılığının alınabilmesine yönelik en önemli koruyucu ve işçiyi bu anlamda garantiye alan haklardan biridir. Bu nedenle her işçinin ve işverenin 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’ndaki sigortalı tanımını iyi kavraması ve bir işçinin sigortalı çalıştırılıp çalıştırmadığını takip etmesi, hayati değer taşımaktadır. Çünkü iş yaşamı sonra erdikten sonra hayatın refah içinde idame ettirilebilmesi, çalışırken düzenli ve yasal miktarlarda ödenen sigorta primlerine bağlıdır. Peki, sigortasız çalıştırılan işçilerin hakların nelerdir? Bilmeyenler için yazımızda sigortasız çalışan iççinin haklarını derledik.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, sigortalıyı şöyle tanımlamaktadır: Kısa ve/veya uzun vadeli sigorta kolları bakımından adına prim ödenmesi gereken veya kendi adına prim ödemesi gereken kişi! Sigorta, işçinin çalışma yaşamı boyunca, çalışmasını engelleyecek (iş kazası, meslek hastalığı, hastalık, doğum vb.) öngörülmeyen durumlar için güvence altına alınması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda işçinin çalışarak geçirdiği yıllardan sonra emekli olduğunda asgari yaşamını idame ettirebilmesinin garantisi de yine sigorta primlerinin düzenli olarak ödenmesine bağlıdır.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi bu konuda, “Her şahsın gerek kendisi, gerek ailesi için, sağlığını ve refahını temin edecek uygun bir hayat seviyesine ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, ihtiyarlık veya geçim imkânlarından iradesi dışında mahrum bırakacak diğer hallerde, Sosyal Güvenlik Hakkı vardır” demektedir. Türkiye’de sosyal güvenlik hakkı Anayasamızın 60. maddesinde “Sosyal Güvenlik Hakkı” başlığı adı altında düzenlenmiştir. Bu maddeye göre, “Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar. Sigortalı olmak vazgeçilmez bir haktır. Sigortalı olmak zorunluluktur, işçinin ya da işverenin iradesine bırakılamaz. Buna akitlerle istisna konulamaz ki, bu husus 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda kesin olarak belirtilmiştir. Sigorta hak ve yükümlülükleri sigortalı işçiler için fiilen çalışmaya başladıkları tarihten itibaren başlamaktadır. İşverenler, sigortalı işçilerini, (bazı istisnai durumların dışında) sigortalılık başlangıç tarihinden önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile bildirmek zorundadırlar. Çalışanlar, işe alınmalarıyla kendiliğinden sigortalı olacak, sigortalılar ile bunların işverenleri hakkında sigorta hak ve yükümleri, sigortalının işe alındığı tarihten itibaren başlayacak, dolayısıyla sigortalı olmak hak ve yükümünden kaçınılamayacak ve vazgeçilemeyecektir.”
Türkiye’de her ne kadar sosyal güvenlik hakkı Anayasa ile güvence altına alınmış olsa da bugün en temel problemlerden biri ne yazık ki yine kayıt dışı istihdamdır. Çoğu zaman sigortasız çalıştırıldığından habersiz olan işçiler veya kendilerinden habersiz olarak sigorta giriş çıkışı yapılanlar daha sonrasında mağduriyet yaşayabilmektedir. Aynı zamanda işsizlik kaygısı nedeniyle sigortasız çalıştırılmaya göz yumanlar da bulunmaktadır. Unutulmaması gerekir ki sigortasız işçi çalıştırmak bir suç sayıldığı gibi işverene de cezai yaptırımları bulunmaktadır. Aynı şekilde sigortasız çalıştırılan işçilerin, şikayet etme ve tazminat alma gibi önemli hakları da bulunmaktadır. Peki, sigortasız çalıştırılan işçinin hakları nelerdir? İşçi hangi durumlarda şikayette bulunabilir? İşçinin şikayette bulunabilmesi için hali hazırda o iş yerinde çalışıyor olması şartı atanmaktadır? İşte cevaplar!
Sigortasız Çalışan İşçinin Hakları Nelerdir?
Eğer bir işçi sigortasız çalıştırılıyorsa ya da bu durumu sonradan fark ettiyse, Sosyal Güvenlik Kurumu’na (SGK) şikayette bulunabilmektedir. Böyle bir durumda SGK’nın işlem yapabilmesi içinse işçinin o iş yerinde çalışıyor olması gerekmektedir. Çoğunlukla işten ayrıldıktan sonra yapılan şikayetler, işçi lehine bir sonuç getirmemektedir. Olumlu bir sonuç alabilmek adına işçi sigortasız çalıştırıldığı süreye ilişkin olarak hizmet tespit davası açabilmektedir. İşçi hizmet tespit davasını işinden ayrıldıktan sonra 5 yıl içerisinde açabilmektedir. Çoğu işçi sigortasız çalıştırıldığını veya sigorta primlerinin düşük ödendiğini tespit ettiğinde, işveren tarafından işine son verileceği kaygısı nedeniyle yasal yollara başvurmaktan çekinmektedir. Böyle durumlarda işçinin “köyü niyet tazminatı” alma hakkı olduğu unutulmamalıdır. İşverene uygulanan cezai yaptırım şöyledir:
*Bir işçi 30 gün veya daha uzun süre sigortasız çalıştırıldığını SGK’ya bildirdiği için işinden çıkarılırsa “iş güvencesi kapsamında” işe iade davası açabilmektedir. İşe İade davasını kazanmasına rağmen işçi işyerine geri dönemediyse işverenin, işçiye en az 4, en çok 8 aylık ücreti tutarında “iş güvencesi tazminatı” ödemesi zorunluluğu bulunmaktadır.
*İşçinin çalıştığı işyerinde 30’un altında işçi varsa, SGK’ya şikayeti sebebiyle işten çıkarıldığında işveren “kötü niyetli” sayılmakta ve ihbar tazminatının 3 katı tutarında “kötü niyet tazminatı” ödemektedir.
Sigortasız Çalışan İşçi Kıdem Tazminatı Alabilir mi?
Sigortasız çalışan işçinin kıdem tazminatı alma hakkı da bulunmaktadır. Şöyle ki, işverenin işçisini hiç sigortaya bildirmemesi veya sigorta primlerini ödememesi gibi durumlar, işçiye fesih hakkı tanımaktadır. Ayrıca, işçinin sigorta primlerinin hiç yatırılmadığını veya eksik yatırıldığını bildirilmesi durumları her ne kadar işçinin sosyal güvenlik hakkını ilgilendiren durumlar olsa da, sigorta primlerinin hiç yatırılmaması, eksik yatırılması veya düşük ücretten yatırılması yine işçiye fesih hakkı tanımaktadır. Aynı zamanda iş sözleşmesini fesheden işçi, kıdem tazminatını almaya da hak kazanmaktadır. Her ne koşulda olursa olsun, bir işverenin işçisini sigortasız çalıştırıldığı tespit edilirse, işveren işçiye kıdem tazminatı ödemekle yükümlü kılınmaktadır.
Diğer Yazılarımız:
İşten Çıkarılan İşçinin Hakları Nelerdir?